Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej gwarantuje każdej osobie przeciwko, które prowadzone jest postępowanie karne, prawo do posiadania adwokata bez względu na stadium postępowania. Może ona osobiście wybrać lub skorzystać z obrońcy z urzędu na zasadach, które zostały określone w ustawie. Komu należy się adwokat z urzędu i kiedy?
Artykuł powstał przy współpracy z adwokatem Janem Przemysławem Kopko (Warszawa).
Tzw. przesłanka ubóstwa
Warunki określające kto i kiedy może skorzystać z usług adwokata z urzędu zostały zawarte w artykule 78 § 1 kpk. Na jego mocy oskarżony nieposiadający obrońcy z wyboru może zażądać wyznaczenia mu osoby z urzędu. Musi jednak wykazać, że nie jest w stanie pokryć kosztów adwokata bez uszczerbku dotyczącego utrzymania siebie oraz swojej rodziny. Dotyczy to sytuacji, gdy osoba oskarżona pragnie skorzystać z pomocy obrońcy, ale jej na to nie stać. Adwokata z urzędu wyznacza prezes danego sądu. Ocena dokumentów dotyczących sytuacji majątkowej oskarżonego dokonywana jest w sposób bezstronny i całkowicie sprawiedliwy. Wyrok wydany z naruszeniem prawa oskarżonego może natomiast zostać uchylony. Aby ubiegać się o przydzielenie obrońcy z urzędu należy złożyć do sądu, przed którym toczy się rozprawa odpowiedni wniosek. Do niego dołączone zostać powinno oświadczenie o stanie majątkowym, rodzinnym oraz o wszystkich źródłach utrzymania. Stosowne formularze można dostać w każdym sądzie. Jeśli oskarżony nie posiada zameldowanie w siedzibie sądu, prze którym toczy się postępowanie, wniosek ma obowiązek złożyć w sądzie rejonowym właściwym z punktu widzenia jego stałego zameldowania. Wniosek przekazany zostanie wówczas właściwemu sądowi. Stosowne oświadczenie oraz wniosek można także złożyć ustnie do protokołu. W tym przypadku prawo do adwokata z urzędu przysługuje w takim samym stopniu zarówno podejrzanemu, jak i oskarżonemu.
Obrona obligatoryjna
Kodeks postępowania karnego określa także katalog spraw, w których skorzystanie z pomocy adwokata jest konieczne i obowiązkowe. Jeśli oskarżony nie posiada więc własnego obrońcy dostaje takiego automatycznie z urzędu. Taka sytuacja występuje w następujących przypadkach:
– oskarżony jest osobą nieletnią, głuchą, niewidomą lub zachodzi podejrzenie jego niepoczytalności (art. 79 § 1 KPK),
– sąd uzna udział adwokata za niezbędny z uwagi na okoliczności, które utrudniają obronę (art. 79 § 2 KPK),
– osobie oskarżonej zarzucane jest popełnienie zbrodni lub jest on pozbawiony wolności, a postępowanie toczy się przed Sądem Okręgowym w I instancji (art. 80 KPK),
– sprawa toczy się przed sądem wojskowym, a osobą oskarżoną jest żołnierz pełniący zasadniczą służbę zawodową lub kandydat na niego (art. 671 § 1 i 4 KPK),
– postępowanie toczy się przed sądem wojskowym, a oskarżony jest żołnierz w związku z przestępstwem popełnionym w związku z wykonywaniem przez niego poza granicami obowiązków służbowych (art. 671 § 1a KPK),
– w sprawie złożone wniosek o wznowienie postępowania, a oskarżony zmarł bądź są przesłanki do jego zawieszenia, a wnioskodawca nie ma swojego adwokata (art. 548 KPK).
Nieobecność osoby oskarżonej
Adwokat z urzędu jest również koniczny w sytuacji gdy oskarżony nie jest obecny na rozprawie sądowej (np. pozostał w areszcie, gdyż sąd postanowił procedować bez jego udziału), a nie ustanowił swojego obrońcy z wyboru. Taka sytuacja ma miejsce w ściśle określonych przez przepisy kategoriach sądowych:
– wydanie wyroku łącznego,
– rozpatrywanie przez sąd apelacji,
– rozpatrywanie zażalenia na postanowienia kończące dane postępowanie,
– zażalenie na zatrzymanie osoby,
– zarządzenie wykonania kary dla osoby przekazanej w trybie Europejskiego Nakazu Aresztowania.
Wybór adwokata z urzędu
W momencie gdy sąd pozytywnie rozpatrzy wniosek o adwokata z urzędu zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego. W sytuacji gdy radca prawny bądź adwokat wybrany w ten sposób musi podjąć czynności poza siedzibą sądu orzekającego, właściwa dla okręgu rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych może na jego wniosek wyznaczyć innego adwokata lub radcę prawnego z innego miasta. Wybranie adwokata lub radcy dla strony, która została zwolniona z kosztów sądowych jest równoznaczna z udzieleniem mu pełnego pełnomocnictwa procesowego. Ustanowienie adwokata lub radcy traci swą ważność wraz z chwilą śmierci osoby, która je uzyskała.
Zwolnienie z obowiązków obrońcy z urzędu
Zdarzają się także przypadki cofnięcia pełnomocnictwa z urzędu lub zwolnienia adwokata z takiego obowiązku. Może ono nastąpić także na wniosek samego obrońcy. Z ważnych przyczyn ma on możliwość wnosić o zwolnienie i zastąpienie go innym adwokatem. Okręgowa rada adwokacka może się do wniosku przychylić i wyznaczyć innego obrońcę z urzędu zwalniając dotychczasowego z obowiązków. Do zmiany obrońcy urzędu może także dojść, gdy sąd dojdzie do wniosku, że jest to konieczne z uwagi na dobro sprawy, gdy wyjdą na jaw okoliczności stanowiące do tego przesłankę. To on także ocenia czy dany adwokat może pełnić swoje obowiązki do momentu podjęcia obrony przez kolejnego.